Λόγος γίνεται για το αιώνιο ερώτημα του εάν υπάρχει ηθική στις μέρες μας, πόση και γιατί δεν τηρείται όπως παλιά. Εναρκτήριο λάκτισμα μίας τέτοιας κουβέντας τα συνεχώς αρνητικά γεγονότα της καθημερινότητας, μια κοινωνία που «αναστενάζει» με την εκμετάλλευση, το ψέμα και την ακμάζουσα εγκληματικότητα. Όλα τα παραπάνω, και πολλά ακόμα δημιουργούν το πορτραίτο μίας Ελλάδας που αναρωτιέται: πού πήγε το φιλότιμο;
Η έρευνα μιλά
Η απάντηση σε ένα τέτοιο ερώτημα δεν είναι απλή, καθώς αυτομάτως δημιουργείται μία νοσταλγία για ένα παρελθόν που τα πράγματα ήταν πιο απλά, οι άνθρωποι πιο καλοί, λιγότερο πονηροί, περισσότερο φιλότιμοι. Ανά καιρούς οι μελέτες δείχνουν πως αντίληψεις περί ηθικής εκπτώσεως δεν είναι ένα αμιγώς εγχώριο παράπονο. Έρευνα του 2023 που δημοσιοποιήθηκε στο επιστημονικό περιοδικό Nature, αποκαλύπτει πως αντιλήψεις περί ηθικού εκφυλισμού αντανακλώνται σε παγκόσμια κλίμακα. Συγκεκριμένα, από δείγμα 350.000 συμμετεχόντων όλων των ηλικιακών, κοινωνικών και οικονομικών στρωμάτων, η συντριπτική πλειοψηφία έχει τον ίδιο -φαινομενικά- καημό.
«Οι άνθρωποι δεν μας λένε ότι τα πράγματα ήταν καλύτερα το ’50 ή το ’80. Φαίνεται να μας λένε ότι τα πράγματα ήταν καλά πριν γεννηθούν, όποια και να ήταν η εποχή» λέει ο Adam Mastroianni, ένας εκ των δύο ερευνητών.
Επομένως αυτή η παραδοχή κρύβει το εξής παράδοξο: πώς λησμονούμε ένα παρελθόν που δεν θυμόμαστε ή ακόμα χειρότερα, δεν γνωρίζουμε καν;
The no grey zone
Όπως φαίνεται, η κριτική αυτή άπτεται σε δίπολα: το καλό και το κακό, το ψεύτικο και το αληθινό ή το λάθος και το σωστό. Κάπως έτσι προσεγγίζεται και από την ψυχολογία. Ας κάνουμε μία απόπειρα με τη φαντασία. Στην ζυγαριά της συλλογικής μνήμης υπάρχουν δύο αντίβαρα που την εξισορροπούν. Το ένα αφορά το συνειδητό και κατ’ επέκταση την τάση του να δίνει αυτόματα μεγαλύτερη προσοχή σε αρνητικά γεγονότα και συναισθήματα (negativity bias– αρνητική προκατάληψη). Το δεύτερο, σχετίζεται με το υποσυνείδητο και την μνήμη, την ροπή δηλαδή να συγκρατούμε αποκλειστικά θετικές αναμνήσεις από το παρελθόν (Pollyanna Principle– αρχή της Πολυάννας). Μιλάμε λοιπόν για δύο εσωτερικές διεργασίες που δεν συγκρούονται, αλλά συνυπάρχουν, συμπληρώνοντας η μία την άλλη.
Στην πράξη
Αυτές οι εσωτερικές δυνάμεις που διέπουν την ανθρώπινη φύση βρίσκουν κατά κάποιο τρόπο τον πολλαπλασιαστή τους σε κάτι που σχεδόν κανένας δεν μπορεί να αποφύγει πλέον—στις οθόνες. Μεγάλη μερίδα του πληθυσμού δηλώνει πως έχει πλέον «αρρωστήσει» από την μιζέρια, τη βία και την ανθρώπινη τραγωδία με την οποία καθημερινώς βομβαρδίζεται. Τυχαίο; Το αντίθετο. Ανέκαθεν, ΜΜΕ και social media υπηρετούν την αρχή του if it bleeds, it leads. Δεν πρόκειται για μία ειλικρινή προσπάθεια κατανόησης και επίλυσης της αδικίας και του πόνου μέσω της έκθεσης. Κάθε άλλο. Στην ουσία, το ρητό του “αν αιμορραγεί, πουλάει” αντικατοπτρίζει την εμπορευματοποίηση του negativity bias, καθώς στην εποχή του ανελέητου doomscrolling και των αλγορίθμων, ακόμη και ένα λεπτό από την προσοχή μας είναι ένα αρκετά πολύτιμο συνάλλαγμα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, παρατηρούμε πως η αθέμιτη υπερπληροφόρηση εισβάλλει στον ανθρώπινο ψυχισμό, σπέρνοντας τον φόβο και την απελπισία, που έχουν ως αποτέλεσμα την ανάγκη μας να στραφούμε στο παλιό, αθώο και ρομαντικό.
Όταν όλα αλλάζουν
Μία τέτοια παραδοχή ενός καλύτερου κάποτε δεν είναι ούτε αναληθής, ούτε παράλογη. Η πραγματική ηθική δεν είναι κάτι που χάνεται μέσα στα χρόνια. Για τον Αριστοτέλη ήταν «ἕξις προαιρετική», αυτή που πλάθεται από απλές, καθημερινές επιλογές. Για τον Νίτσε και τον Φουκώ, η αμφισβήτηση του καθετί κατεστημένου, και πηγή της αυτοδημιουργίας. Για υπαρξιστές όπως Σαρτρ και Καμύ, ο μόνος δρόμος προς την απόλυτη ελευθερία. Ανεξάρτητα από την συλλογιστική πορεία, όλοι συγκλίνουν σε μία κοινή αναγνώριση: η ηθική όσο και να βάλλεται, να αμφισβητείται ή να αναδιαμορφώνεται, παραμένει για τον άνθρωπο μοναδικός σύμμαχος στο να προχωρά με αξιοπρέπεια μέσα σε έναν άδικο και ασυμβίβαστο κόσμο. Όσο για το αν οι αξίες μας φθίνουν ή φθείρονται, την απάντηση μπορούμε να τη βρούμε μόνο όταν αναζητήσουμε την πυξίδα μέσα μας.
Dawne Ware, σε ομιλία της στο πλαίσιο του TEDx, αναφορικά με το πώς η ηθική μπορεί να αφομοιωθεί τόσο στον προσωπικό όσο και στον επαγγελματικό τομέα.
Για περισσότερα άρθρα, μπορείτε να διαβάσετε στο Blog | TEDxUniversityofMacedonia
