Γύρω στον 3ο π.χ αιώνα, ο Ζήνων ο Κιτιεύς ίδρυσε τη σχολή των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων, η οποία έγινε γνωστή ως «στωικισμός» καθώς τα μαθήματα λάμβαναν χώρα σε μία στοά της Αθηναϊκής αγοράς. Η φιλοσοφία του στωικισμού εξαπλώθηκε πολύ γρήγορα, αποκτώντας υποστηρικτές σε όλο τον κόσμο και κυρίως στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, όπου και άνθισε. Ο Σενέκας, Ρωμαίος συγγραφέας και πολιτικός, επηρεαζόμενος από αυτή τη φιλοσοφία, υπήρξε αναμφίβολα ο πιο γνωστός εκπρόσωπος του είδους, γράφοντας πολλά έργα σχετικά με τη στωική φιλοσοφία που διαβάζονται μέχρι σήμερα. Όπως, όμως, όλα τα φιλοσοφικά ρεύματα, έτσι και ο στωικισμός, άρχισε σταδιακά να χάνει υποστηρικτές και να υποχωρεί μπροστά σε άλλες, νεότερες φιλοσοφικές θεωρίες, διεκδικώντας κάπως σπασμωδικά μια θέση ανάμεσα σε αυτές.
Ερχόμενοι στο σήμερα, πολλά βιβλία αυτοβοήθειας αλλά και μέθοδοι που χρησιμοποιούνται στην ψυχοθεραπεία στηρίζονται στον στωικισμό, έχοντας τον βέβαια προσαρμόσει στις ανάγκες της σημερινής εποχής.
Τι είναι, λοιπόν, στην ουσία της αυτή η φιλοσοφική προσέγγιση για την οποία μιλάμε;
Εν περιλήψει, ο στωικισμός διδάσκει την ψυχραιμία, το θάρρος, τη δικαιοσύνη και τη συναισθηματική σταθερότητα. Την δυνατότητα, δηλαδή, να παραμένει κανείς γαλήνιος ενώ όλα γύρω του μοιάζουν να καταρρέουν. Και ίσως αυτό να φαντάζει αρκετά κυνικό και «ξένο» προς τα σημερινά διδάγματα της ενσυνειδητότητας και της αξίας των συναισθημάτων αλλά οι αρχές στις οποίες βασίζεται αυτή η θεώρηση κάθε άλλο από παράταιρη είναι με τη σημερινή εποχή.
Πρώτα απ’ όλα ο στωικισμός υποστηρίζει πως προκειμένου να μπορέσουμε να πετύχουμε την εσωτερική μας γαλήνη, είναι απαραίτητο να εξοικειωθούμε με όλο το εύρος των ενδεχομένων που υπάρχουν στη ζωή. Ο Σενέκας έγραψε: «Tίποτα δεν πρέπει να θεωρούμε απρόσμενο ως γεγονός. Ας αναλογιστούμε σφαιρικά τον κόσμο. Όχι μόνο τα δεινά που συμβαίνουν συχνά αλλά και τα φοβερότερα δεινά που θα μπορούσαν να συμβούν».
Κινούμενος σε αυτό το πλαίσιο, Ο Σενέκας προκειμένου να βοηθήσει έναν φίλο του που του είχε απευθυνθεί τρομοκρατημένος λόγω μιας επικείμενης απειλής για την καριέρα του, του έδωσε την εξής απάντηση, η οποία ίσως και να περιέχει όλη τη φιλοσοφία του στωικισμού συμπυκνωμένη:
«Ίσως περιμένεις να σε συμβουλέψω να φανταστείς την ευχάριστη έκβαση της υπόθεσης και να εστιάσεις σε αυτή, χωρίς να ανησυχείς. Όμως, εγώ θα προσπαθήσω να σε οδηγήσω στην ηρεμία μέσω μιας άλλης οδού, που καταλήγει στην εξής συμβουλή: Εάν επιθυμείς να απαλλαγείς από την ανησυχία ότι ίσως μπορεί να συμβεί αυτό που φοβάσαι, τότε θεώρησέ βέβαιο πως θα συμβεί ακριβώς αυτό».
Ο στόχος δεν είναι, άρα, να αποφεύγουμε να σκεφτούμε την άσχημη εξέλιξη των γεγονότων αλλά να αντιληφθούμε πως ακόμη και το χειρότερο σενάριο είναι βιώσιμο και εμείς πολύ πιο ικανοί απ’ όσο νομίζουμε να υπομείνουμε αυτή την εξέλιξη. Πρέπει να εξασκήσουμε το μυαλό μας να εξοικειωθεί με τους χειρότερούς μας φόβους, όπως ακριβώς εξασκούμε το σώμα μας με τη γυμναστική. Είναι μια αρκετά ρεαλιστική φιλοσοφία που δεν στηρίζεται σε εφησυχασμούς και παρηγορητικά σενάρια.
Επιπλέον, ο στωικισμός εμβαθύνει στον ηθικό τομέα, παραθέτοντας τις αρετές που πρέπει να έχει ο άνθρωπος ώστε να είναι σε αρμονία, όπως υποστηρίζει, με τη φύση του. Ο άνθρωπος, λοιπόν, πρέπει να είναι δίκαιος, λογικός, θαρραλέος να έχει αυτογνωσία και να μην είναι αλαζόνας. Παρά την ανθρωποκεντρική αυτή προσέγγιση, ο στωικισμός στοχεύει στην ευημερία της κοινωνίας, κάτι σαν το σημερινό ρητό «Ο κόσμος αλλάζει, μόνο αν αλλάξουμε εμείς οι ίδιοι».
Και δεν είναι μόνο αυτό το ρητό που εφάπτεται στις αρχές αυτής της φιλοσοφίας αλλά και πολλά άλλα που χρησιμοποιούμε καθημερινά. Το «carpe diem» στηρίζεται στη θεωρία ότι πρέπει να εστιάζουμε στην ποιότητα της ζωής μας, παραμένοντας νηφάλιοι, και αδιαφορώντας για το αύριο. Για αυτό το λόγο ο θάνατος για τους στωικούς δεν ήταν παρα μια φυσική εξέλιξη των πραγμάτων. Έχοντας συμφιλιωθεί με την ιδέα του, απλώς εστίαζαν στο τρόπο που θα βελτιώσουν τον εαυτό τους για μια όσο το δυνατόν πιο ευτυχισμένη ζωή.
Κι αν όλα τα παραπάνω δεν αποτελούν επαρκή επιχειρήματα για να υιοθετήσει ο σύγχρονος άνθρωπος τη στωική φιλοσοφία στη ζωή του, ο Ζήνων μέσα από την ιστορία του διδάσκει κάτι πολύ σημαντικό: «Δεν μπορούμε να ελέγξουμε αυτά που μας συμβαίνουν αλλά έχουμε πλήρη έλεγχο στο πόσο μας επηρεάζουν και πρέπει να αξιοποιήσουμε αυτή τη δυνατότητα προς όφελός μας. Πάντα θα υπάρχουν πράγματα τα οποία δε θα μπορούμε να ελέγξουμε και θα πρέπει να συμφιλιωθούμε με αυτή την ιδέα. Αυτό που πρέπει να μας απασχολεί είναι μόνο ό,τι εξαρτάται από εμάς, το οποίο είναι και αυτό που καθορίζει την αξία μας».
Έτσι, για παράδειγμα μπορεί να έχουμε προπονηθεί άριστα στην τοξοβολία, με ώρες προπόνησης και πλήρη αφοσίωση. Επίσης την ώρα που θα ρίξουμε το βέλος να είμαστε απόλυτα συγκεντρωμένοι, να έχουμε πάρει την κατάλληλη θέση και να ρίξουμε ακριβώς στην ευθεία. Ωστόσο, από τη στιγμή που το βέλος ξεκινήσει την πορεία του, δεν εξαρτάται πλέον από εμάς αλλά από εξωγενείς παράγοντες, όπως ο άνεμος, που μπορεί να είναι καθοριστικοί για το εάν το βόλος θα φτάσει τελικά στο στόχο.
Για περισσότερα άρθρα σχετικά με τον Πολιτισμό, μπορείτε να διαβάσετε στη σχετική στήλη του blog του TEDxUniversityofMacedonia Πολιτισμός | TEDxUniversityofMacedonia
