[:EL]Κάθε TEDx event φημίζεται για τις ομιλίες του που μέσα σε μόλις λίγα λεπτά καταφέρνουν να περάσουν μία νέα ιδέα σε κάθε τομέα. Όμως 10 λεπτά δεν είναι αρκετά πάντα για να καταλάβεις τον λόγο για τον οποίο ένας ομιλητής παθιάστηκε με την συγκεκριμένη ιδέα. Και σίγουρα λίγα λεπτά δεν χωράνε όλη τη γνώση που θα θέλαμε να μας μεταδώσει ένας άνθρωπος που έχει πετύχει στο πεδίο του. Για τον λόγο αυτό ζητήσαμε από όλους τους ομιλητές της φετινής διοργάνωσης να μας αφιερώσουν λίγη ώρα παραπάνω για να κατανοήσουμε καλύτερα τόσο τις ιδέες τους όσο και τους ίδιους. Ο διακεκριμένος Συνταγματολόγος και αναπληρωτής καθηγητής της Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ. Παναγιώτης Μαντζούφας μας μιλάει για τη σχέση μεταξύ των Μ.Μ.Ε. και τη Δημοκρατία, ένα θέμα που απασχολεί αρκετά έντονα την επικαιρότητα.
1. Ποια ήταν η βασική ιδέα που θέλατε να περάσετε μέσω της ομιλίας σας;
Τα Μ.Μ.Ε., κυρίως μέσω της ψηφιοποίησης, έχουν αναπτυχθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε να ενοποιηθούν τρεις κλασικοί τομείς σε ενιαίες τεχνολογικές πλατφόρμες: η μαζική κουλτούρα ή αλλιώς pop culture (show, ταινίες, μουσική), η ενημέρωση και η διαφήμιση προϊόντων και υπηρεσιών. Ταυτόχρονα, αυτή η ενοποίηση είχε σαν αποτέλεσμα ακόμα και οι ίδιες οι επιχειρήσεις που παρείχαν αυτά τα προϊόντα να συγκλίνουν σε κοινά εταιρικά σχήματα, οδηγώντας έτσι σε συμπτύξεις και μεγάλες εξαγορές, με αποτέλεσμα ο ίδιος φορέας να παρέχει και τα 3 αυτά αντικείμενα.
Έτσι, οδηγούμαστε στο πρώτο μεγάλο πρόβλημα για τη δημοκρατία. Οι πολυεθνικές που δημιουργούνται λόγω των παραπάνω συνθηκών διακινούν αυτό το υλικό, με βάση αγοραία κριτήρια. Δηλαδή η αγορά υπαγορεύει τον τρόπο που θα διακινηθούν αυτά.
2. Πως επηρεάζουν αυτά τα κριτήρια την εύρυθμη λειτουργία της δημοκρατίας;
Το 19ο αιώνα, σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη της δημοκρατίας θεωρούταν η καλή ενημέρωση του πολίτη. Ο ενημερωμένος πολίτης ήταν αυτός που είχε τη δυνατότητα να μετέχει και να διατυπώνει πολιτικές απόψεις, μέσα από τις πληροφορίες που παρείχε ο τύπος. Γι’ αυτό ήταν αναγκαίο να έχει μια σωστή ενημέρωση που θα του εξασφάλιζε την πολιτική του συμμετοχή. Την ίδια στιγμή, ο τύπος επιτελούσε κι άλλες δύο λειτουργίες. Κινητοποιούσε την κοινή γνώμη και έλεγχε την εξουσία. Σήμερα συμβαίνει το εξής: τις γιγάντιες αυτές εταιρίες, δεν τις ενδιαφέρει τόσο το στοιχείο του ελέγχου της εξουσίας, όσο να προωθήσουν τα ιδιωτικά τους συμφέροντα. Συνεπώς, επιβάλλουν τα δικά τους ιδιωτικά συμφέροντα πάνω στο κράτος και αντί να ελέγχουν την πολιτική ουσιαστικά την χειραγωγούν. Το επικοινωνιακό πεδίο επικράτησε ουσιαστικά πάνω στο πολιτικό.
Επειδή όμως, στα οπτικοακουστικά μέσα που παρέχουν αυτήν την ενοποίηση, κυριαρχεί η δύναμη της εικόνας, αυτά τα στοιχεία έχουν απορροφηθεί από το φαινόμενο της ψυχαγωγίας.
3. Τίποτα δεν είναι στατικό. Η κοινωνία υφίσταται συνεχώς ριζικές μεταβολές, με αποτέλεσμα να μεταβάλλονται και οι θεμελιώδεις ορισμοί αυτής. Όπως είναι διαμορφωμένες οι σημερινές κοινωνικές συνθήκες, τι πιστεύετε ότι έχει αλλάξει σχετικά με τον ορισμό της δημοκρατίας;
Η δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα το οποίο κατοχυρώνει τη διαδικασία με βάση την οποία διαμορφώνεται ο τρόπος με τον οποίο κυβερνιόμαστε. Επομένως, κυρίαρχο στοιχείο της δημοκρατίας πρέπει να είναι η λαϊκή κυριαρχία. Αυτή δίνει τη νομιμοποίηση στα σύγχρονα πολιτεύματα. Επομένως, απαιτεί υπεύθυνο πολίτη. Γι’ αυτό και θεμέλιο της δημοκρατίας είναι τα ΜΜΕ. Από το 19ο αιώνα, συντελέστηκε η εξής μεταβολής: οι πληροφορίες ήταν ακριβές και σχετικά σπάνιες. Μέσα στον 20ο έγιναν φθηνές, διακινούνταν παντού και ήταν άμεσα προσβάσιμες. Θα έλεγε κανείς σε μια πρώτη ανάγνωση ότι το όραμα του 19ου αίωνα, να ελέγχονται οι εξουσίες μέσω των πληροφορίων, πραγματοποιήθηκε. Θεωρητικώς λοιπόν, υπάρχει μια πλήρης διαφάνεια.
4. Τι είναι αυτό που πρακτικά όμως μας κάνει να πιστεύουμε ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει;
Δύο βασικοί λόγοι: Πρώτον, όπως ανέφερα και προηγουμένως, τα μέσα ελέγχονται σε πλανητικό επίπεδο και επιβάλλουν την ατζέντα τους. Άρα είναι λίγο φενάκη να πιστεύουμε ότι αυτή η τεράστια ποικιλία των μέσων συνεπάγεται και ποικιλία στην ενημέρωση, διότι τα μέσα υποτάσσονται στους εμπορικούς σκοπούς αυτών που τα παράγουν. Γι’ αυτούς η ενημέρωση είναι απλά ένα εμπόρευμα.
Δεύτερος παράγοντας είναι ότι στο πεδίο της επικοινωνίας κυριαρχεί εικόνα. Η εικόνα είναι ένας νέος τρόπος να προσλαμβάνουμε την πραγματικότητα. Το κυρίαρχο μέσο σήμερα, παρόλη την ανάπτυξη του διαδικτύου είναι η τηλεόραση, η οποία βασίζεται στην εικόνα. Εδώ έχουμε να κάνουμε με μία ανθρωπολογικού τύπου μεταβολή. Ο homo sapiens είναι ο άνθρωπος ο οποίος συνδέεται με τον πολιτισμό του λόγου. Δηλαδή, προσπαθεί να εννοιολογήσει την πραγματικότητα μέσω αφηρημένων εννοιών. Π.χ. δεν μπορώ να σας δείξω με εικόνα τη σημασία της δημοκρατίας ή της τη λαϊκής κυριαρχίας. Πρέπει να προσπαθήσετε να κατανοήσετε το αόρατο μέσα από έννοιες που εκφράζονται λεκτικά. Αυτό είναι το βασικό στοιχείο του πολιτισμού του γραπτού λόγου.
Σήμερα όμως ζούμε στον πολιτισμό της εικόνας. Η εικόνα έχει μια προφανή αντικειμενικότητα. Τη βλέπεις μπροστά σου κι εκείνη τη στιγμή σχηματίζεις ο ίδιος αντίληψη. Το γεγονός όμως ότι έχουμε μπροστά μας άμεσα τα γεγονότα, με μεγάλη ταχύτητα και ποσότητα, αποκτάμε την ψευδαίσθηση ότι η εικόνα είναι η αντικειμενική ενημέρωση. Νομίζεις ότι βλέποντάς το θα το κατανοήσεις αμέσως. Το «βλέπω» όμως, δε μπορεί να σημαίνει και «κατανοώ». Γιατί η εικόνα έχει το χαρακτηριστικό ότι προσπαθεί να δημιουργήσει εντυπώσεις και κυρίως να δημιουργήσει συγκινησιακά ερεθίσματα. Έτσι έχουμε περιορισμό της είδησης στην εικόνα.
5. Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι την εικόνα στην “επιβάλλουνε”;
Ακριβώς. Η εικόνα μπορεί και σκηνοθετείται. Η αλήθεια όμως όχι. Άρα, οι εικόνες που μας παρουσιάζονται δεν μπορούν να καλύψουν την ανάγκη για ενημέρωση. Τώρα, όσο εναλλάσσονται αυτές οι εικόνες, τόσο ατονεί η ανάγκη του ανθρώπου να στοχάζεται πάνω στις εικόνες. Οπότε μεταμορφωνόμαστε σε ένα σχήμα ενός αποχαυνωμένου τηλεθεατή, ο οποίος βλέπει συνεχώς εικόνες και έχει την ψευδαίσθηση ότι έχει ενημερωθεί.
Οι εικόνες είναι ένας νέος λόγος. Συνεπώς η ανάγνωσή τους προϋποθέτει έναν στοχασμό καθώς και την κατανόηση της αντίστοιχης «αλφαβήτας» των εικόνων. Παρόλο, όμως, που κυριαρχούν τα τελευταία 30 χρόνια, δεν έχουμε μάθει να τις διαβάζουμε.
6. Πως θα μπορούσαμε να εκπαιδευτούμε στην «ανάγνωση» των εικόνων;
Για να μπορούμε να διαβάσουμε τις εικόνες, θα πρέπει κατά κάποιον τρόπο να συμβούν 2 πράγματα: θα έπρεπε να μας διδάσκονται στο εκπαιδευτικό σύστημα οι οπτικές τέχνες, δηλαδή η φωτογραφία, ο κινηματογράφος, το θέατρο και κυρίως η τηλεόραση. Θα πρέπει να κατανοούμε από πολύ μικρή ηλικία ότι αυτό που βλέπουμε είναι προϊόν σκηνοθεσίας, μοντάζ, δηλαδή προϊόν επιλογής.
Η παρεμβολή της σκηνοθεσίας αλλοιώνει την αίσθηση που έχουμε για τα γεγονότα. Όταν η εικόνα δεν συνοδεύεται από ανάλυση ερμηνείας, δεν μπορεί να αποτελέσει μια πλήρη άρα και αξιόπιστη πηγή ενημέρωσης. Π.χ. βλέπουμε μια εικόνα σχετικά με τον πόλεμο στη Συρία και μαθαίνουμε έτσι ότι γίνεται πόλεμος στη Συρία. Ενημερωνόμαστε σχετικά με τις βαθύτερες αιτίες του, ποια είναι τα συμφέροντα πίσω από αυτόν και ποιες είναι οι ενδεχόμενες προοπτικές; Αρκεί η εικόνα για να εξηγήσει τον πόλεμο αυτόν;
Από την άλλη, πρέπει να μην κυριαρχήσουν τα μέσα που χρησιμοποιεί κάποιος για να επικοινωνεί, πάνω στον προσωπικό του χρόνο. Πρέπει να φτάσει το σημείο ώστε να ελέγχει τον τρόπο που επικοινωνεί, κι όχι το ίδιο το τεχνολογικό μέσο να επικρατεί πάνω στις τεχνολογικές του συνήθειες. Παρατηρούμε συνεχώς να δημιουργούνται αυτοματιστμοί, όπως συνεχής έλεγχος των social media, ειδικά στους νέους. Χρειάζεται χρήση των μέσων με μέτρο.
Η λειτουργία της εικόνας με το ρυθμό που παράγεται, επειδή ακριβώς στοχεύει στο υποσυνείδητο, δημιουργεί στον υποκείμενο δέκτη μια αδυναμία. Ατονεί δηλαδή η δυνατότητά του να ερμηνεύει και να σκέφτεται πάνω στα γεγονότα, γιατί το βλέμμα του, του το έχει κλέψει αυτή η τρομερή εναλλαγή εικόνων. Γιατί η υπερπληροφόρηση που παράγεται έχει προκαλέσει ένα μπούκωμα στη συνείδησή του. Γιατί βιολογικά δεν μπορεί να αναλύσεις τόσες πολλές εικόνες που πέφτουνε ποταμηδόν.
7. Κάτι παρόμοιο είχε προβλέψει και ο Huxley στο «Θαυμαστό καινούργιο κόσμο», ότι ο δέκτης θα έχει πρόσβαση σε έναν τεράστιο αριθμό πληροφοριών, με αποτέλεσμα να γίνεται παθητικός. Πιστεύετε ότι κάτι ανάλογο ζούμε σήμερα;
Υπάρχει ένα σημαντικό βιβλίο του Neil Postman, «Διασκέδαση μέχρι θανάτου». Δανείζεται ουσιαστικά την ιδέα του Huxley. Υπήρχαν δύο πρότυπα στην εποχή του μεσοπολέμου, του Huxley και του Orwell, με το δεύτερο να επιβεβαιώνεται. Ο Huxley έλεγε ότι θα φτάσουμε σε ένα σημείο όπου κανένας δε θα μας απαγορεύει τίποτα και θα τα έχουμε όλα διαθέσιμα. Παρόλα αυτά το μυαλό μας θα έχει γίνει ένας «σκουπιδότοπος» από τόσο πολλές πληροφορίες και ειδήσεις, που δε θα μπορεί να επεξεργαστεί. Η δημοκρατική συνείδηση απαιτεί στοχασμό και ανάλυση. Χαρακτηριστικά που έχει ο γραπτός λόγος. Ο Huxley έλεγε πως θα μπουκώσουμε από πληροφορίες. Θα είμαστε πάντα ευχαριστημένοι από αυτά που θα βλέπουμε κι έτσι η συνείδησή μας θα είναι ναρκωμένη. Περί αυτού πρόκειται.
Γιατί δεν μπορούμε να διαχειριστούμε τον όγκο των πληροφοριών χωρίς τα κατάλληλα δημοσιογραφικά φίλτρα, λόγω των συμφερόντων που είπαμε. Για παράδειγμα, σκυλί δάγκωσε άνθρωπο δεν είναι είδηση, άνθρωπος δάγκωσε σκυλί είναι είδηση. Αυτό σημαίνει ότι ζητούμε το εντυπωσιακό, που μπορεί αν μεταφραστεί σε εικόνα. Αλλιώς δεν είναι αναπαραστάσιμο. Ο σύγχρονος πολιτισμός κατανοεί μόνο ότι βλέπει. Αυτό είναι μια ψευδαίσθηση. Όπως και το «συγκινούμε άρα πείθομαι». Π.χ. ο μικρός Αϊλάν. Αυτοί οι άνθρωποι ζουν ένα δράμα εδώ και 4 χρόνια. Πως εικονοποιήθηκε όλο αυτό το δράμα; Με ένα νεκρό παιδάκι σε μια παραλία. Είδαν τις εικόνες οι Ευρωπαίοι και συγκινήθηκαν… Δηλαδή οι άνθρωποι χρειάζονται να δουν τις ικόνες για να συγκινηθούν και να δράσουν. Αλλά και αυτή η συγκίνηση είναι ένα παροδικό συναίσθημα. Για αυτό πρέπει να αντικατασταθεί από μια νέα συγκίνηση. Πρέπει συνεχώς να έρχονται και να εικονοποιούνταικαινούργιοι Αϊλάν. Και αυτό με την ελπίδα ότι κάποτε θα προκαλέσει μια αντίδραση. Ωστόσο, όσο εξοικειωνόμαστε με τέτοιες εικόνες, τόσο αδρανοποιούμαστε. Γιατί συνηθίζουμε στις εικόνες αυτές του πόνου.
8. Θα μπορούσατε να πείτε ότι το διαδύκτιο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν μια εναλλακτική απάντηση στα παραδοσιακά Μ.Μ.Ε.;
Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το Ίντερνετ έχουμε εναποθέσει πολλές ελπίδες. Γιατί εκεί έχουμε τεράστια παραγωγή λόγου καθώς και άκεντρα μέσα τα οποία διαδίδουνε πληροφορίες, εικόνες και ειδήσεις. Όλοι είμαστε και παραγωγοί και καταναλωτές, μικροί δημοσιογράφοι. Εδώ έχουμε ένα άλλο φαινόμενο, αυτό της ψευδαίσθησης της επικοινωνίας. Η επικοινωνία γίνεται ο νέος βασικός στόχος των κοινωνίων, που αντικαθιστά αυτόν της προόδου. Παλιότερα οι κοινωνίες έλεγαν ότι πρέπει να προοδεύεις, ενώ σήμερα ακολουθούμε τη φιλοσοφία του “connecting people”.
9. Τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, ασκείται έντονη κριτική στα παραδοσιακά Μ.Μ.Ε. (τηλεόραση, εφημερίδες κτλπ), ιδιωτικά και δημόσια. Με κλίμακα από το ένα ως το δέκα, πως θα βαθμολογούσατε την αντικειμενικότητα αυτών των Μέσων και γιατί;
Για όλους τους λόγους που σας είπα θα έλεγα ότι δεν είναι η χειρότερη, αλλά ούτε και η καλύτερη. Είμαστε κάπου στο μέσο όρο με καθοδική πορεία. Το ελληνικό δημοσιογραφικό πεδίο έχει όλα τα προβλήματα που έχουν όλες ο τηλεοράσεις αυτού του τύπου. Δε θα υιοθετήσω μια κατεδαφιστική αντίληψη, ότι έχουμε την χειρότερη τηλεόραση. Αν κανείς προσπαθεί να ψαχθεί μπορεί να ενημερωθεί.
Έχουμε όμως μια καθοδική κατεύθυνση γιατί η κρίση δοκιμάζει τα Μέσα. Μέσω της κρίσης καλούνται να ανταποκριθούν σε ποικίλες ανάγκες. Ο κόσμος όταν βρίσκεται σε πολύ μεγάλη ένταση δεν είναι σε θέση να κρίνει και να στοχαστεί ψύχραιμα. Δηλαδή, το υποκείμενο-αποδέκτης των ειδήσεων ουσιαστικά απαιτεί έναν τύπο ειδήσεων ο οποίος είναι κατεδαφιστικός και απαξιωτικός. Δεν είναι σε θέση να ακούσει ήρεμες στοχαστικές και εμπεριστατωμένες αναλύσεις. Άρα εδώ έχουμε έναν φαύλο κύκλο, γιατί αντιλαμβανόμενοι οι δημοσιογράφοι τη διάθεση αυτή του κοινού, αρχίζουν και υπερβάλουν.[:]
