Εξωγήινα όντα της γης και πού να τα βρεις(!)

[:EL]

Εξετάζοντας ένα οκτάποδο θαλάσσιο πλάσμα και τον αλλόκοτο τρόπο που αλληλεπιδρά με τον κόσμο, μπορούμε να ρίξουμε μια ματιά στους διαφορετικούς τρόπους ύπαρξης και υπόστασης, λέει ο γνωστικός νευροεπιστήμονας Anil Seth.

Δε χρειάζεται να πας στο διάστημα για να συναντήσεις εξωγήινο. Για να βρεις τον απόκοσμο στη Γη αρκεί να συναντήσεις ένα χταπόδι. Όπως πολλοί άλλοι που έχουν περάσει χρόνο με αυτά τα αξιοθαύμαστα πλάσματα, έτσι κι εγώ έμεινα με την έντονη αίσθηση πως πρόκειται για μία ευφυή παρουσία, πολύ διαφορετική από τη δική μας.

Το χταπόδι είναι ο δικός μας «γήινος εξωγήινος». Με οκτώ συλληπτήρια πλοκάμια καλυμμένα με βεντούζες, τρεις καρδιές, αμυντικό μηχανισμό βασισμένο στο μελάνι, υψηλά ανεπτυγμένη αεριωθούμενη πρόωση, ένα σώμα που αλλάζει μέγεθος, σχήμα, υφή και χρώμα κατά βούληση και νοητικές ικανότητες ικανές να ανταγωνιστούν αυτές πολλών άλλων θηλαστικών.

Μπορούν να πιάσουν κρυμμένα αντικείμενα μέσα από θήκες plexiglass, να βρουν την έξοδο από περίπλοκους λαβύρινθους, να χρησιμοποιήσουν αντικείμενα της φύσης ως εργαλεία. Aκόμη και να λύσουν προβλήματα απλά παρατηρώντας άλλα χταπόδια να κάνουν το ίδιο πράγμα. Το κοινό χταπόδι, Octopus vulgaris, έχει περίπου μισό δισεκατομμύριο νευρώνες, κάπου στις έξι φορές περισσότερους από ένα ποντίκι. Εάν υπάρχουν εξωγήινα πλάσματα με αισθήματα στο σύμπαν, ένας τρόπος για να προσπαθήσει κανείς να καταλάβει τι είδους συνείδηση μπορεί να έχουν, θα ήταν να αναλογιστεί τον εσωτερικό κόσμο ενός κοινού χταποδιού.

Για να συμβεί αυτό, χρειαζόμαστε έναν λειτουργικό ορισμό για τη συνείδηση, αν και δεν υπάρχει κανένας που να έχει συμφωνηθεί παγκοσμίως. Μια απλή προσέγγιση είναι να πούμε ότι, για έναν συνειδητό οργανισμό, είναι κάπως το να είσαι αυτός ο οργανισμός. Ειδάλλως, θα μπορούσε κανείς να πει πως η συνείδηση, τουλάχιστον για τους ανθρώπους, είναι αυτό που εξαφανίζεται όταν κοιμόμαστε χωρίς να βλέπουμε όνειρα και αυτό που επανεμφανίζεται όταν ξυπνάμε. Φαίνεται ότι για τους συνειδητούς οργανισμούς υπάρχει μια συνεχής, αν και διακοπτόμενη, ροή εικόνων και βιωμάτων.

Η συνείδηση δε μπορεί να εντοπιστεί σε μία μόνο περιοχή στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Η καλύτερη υπόθεση που μπορούμε να κάνουμε είναι πως εξαρτάται από το πως οι διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου επικοινωνούν μεταξύ τους.

Χρησιμοποιώντας τον άνθρωπο ως σημείο αναφοράς μπορούμε να κάνουμε περαιτέρω διακρίσεις. Η πρώτη είναι μεταξύ συνειδητού επιπέδου και συνειδητού περιεχομένου. Το συνειδητό επίπεδο αφορά το πόσο “συνειδητός” είναι ένας οργανισμός και μπορεί να θεωρηθεί ως μία βαθμολογική κλίμακα από την πλήρη ασυνειδησία έως την ενεργά συνειδητή εγρήγορση. Δεν είναι, όμως, το ίδιο με την εγρήγορση καθώς κανείς μπορεί να έχει επίγνωση ενώ κοιμάται ή ονειρεύεται αλλά να είναι ασυναίσθητος ενώ υπνοβατεί ή είναι φυτό.

Ως συνειδητά περιεχόμενα αναφέρονται τα στοιχεία ενός συνειδητού τόπου, ή αυτά για τα οποία έχεις επίγνωση όταν έχεις συνείδηση. Για τους ανθρώπους, τo συνειδητό περιεχόμενο περιλαμβάνει χρώματα, σχήματα, οσμές, σαφείς σκέψεις, συναισθήματα και διαθέσεις, βιώματα επιθυμίας και αυτενέργειας κοκ. Ορισμένες πτυχές της αυτοσυνείδησης, όπως το βίωμα της σωματικής κυριότητας και της προσωπικής αντίληψης για τον κόσμο, είναι τόσο συνεχή και διάχυτα που τα θεωρούμε δεδομένα. Αυτές ακριβώς, όμως, μπορεί να είναι οι πτυχές που διαφέρουν περισσότερο σε είδη όπως το χταπόδι, δεδομένου ότι τα σώματα τους και η αλληλεπίδρασή τους με τον κόσμο διαφέρουν πολύ από εμάς.

Γεγονός που μας οδηγεί στο βασικό ερώτημα: είναι ένα χταπόδι ενσυνείδητο; Στον άνθρωπο, η συνείδηση δε μπορεί να εντοπιστεί σε μία μόνο περιοχή του εγκεφάλου. Η καλύτερη υπόθεση που μπορούμε να κάνουμε είναι πως εξαρτάται από το πως οι διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου επικοινωνούν μεταξύ τους. Όταν η συνείδηση εξασθενεί, όπως συμβαίνει κατά τη διάρκεια ενός ύπνου χωρίς όνειρα, ο εγκέφαλος είναι λειτουργικά αποσυνδεδεμένος. Πολλά πειράματα δείχνουν ότι, κατά την κανονική κατάσταση συνείδησης, διάφορες περιοχές του εγκεφάλου αναλαμβάνουν το δικό τους έργο, ενώ παράλληλα συμμετάσχουν σ’ ένα ενοποιημένο “όλο”. Αυτό είναι λογικό από την ανθρώπινη σκοπιά: κάθε συνειδητή σκηνή βιώνεται ως μία ενοποιημένη κατάσταση ενώ, την ίδια στιγμή, αποτελείται από πολλά διαφορετικά στοιχεία και διαφέρει από κάθε άλλη συνειδητή εμπειρία.

Οι περισσότεροι νευρώνες ενός χταποδιού βρίσκονται εκτός του κεντρικού του εγκεφάλου, γεγονός που υποδηλώνει ότι η συνείδησή του μπορεί να έχει ένα πολύ διαφορετικό χαρακτήρα από τη δική μας.

Οι μισό δισεκατομμύριο νευρώνες του νευρικού συστήματος των Octopus vulgaris φαντάζουν αρκετοί για να παρέχουν ένα ευρύ φάσμα συνειδητών περιεχομένων. Ωστόσο, το νευρικό σύστημα των χταποδιών υστερεί στην εκτέλεση των αντίστοιχων γρήγορων, μεγάλου βεληνεκούς συνδέσεων που ενώνουν τις περιοχές του ανθρώπινου εγκεφάλου. Και η πλειοψηφία των νευρώνων ενός χταποδιού βρίσκονται εκτός του κεντρικού του εγκεφάλου, διαφέροντας έτσι από τον άνθρωπο και τα περισσότερα θηλαστικά.

Αυτό υποδηλώνει ότι η ενοποίηση των δραστηριοτήτων των διαφορετικών περιοχών του εγκεφάλου μπορεί να διαφέρει αρκετά στα χταπόδια. Κάτι τέτοιο δε σημαίνει οπωσδήποτε πως τα χταπόδια στερούνται συνείδησης, σημαίνει, όμως, ότι η συνείδησή του μπορεί να έχει ένα πολύ διαφορετικό χαρακτήρα από τη δική μας.

Γνωρίζουμε ελάχιστα για τα χταπόδια σε νευρωνικό επίπεδο. Αν είναι ενσυνείδητα, για ποιο πράγμα θα μπορούσαν να έχουν επίγνωση; Το ανθρώπινο συνειδητό περιεχόμενο κυμαίνεται από όσα σχετίζονται με τις αισθήσεις του εξωτερικού κόσμου μέχρι τα συναισθήματα, τις σκέψεις, την εμπειρία της βούλησης και της θέλησης, και πολλά άλλα. Οι βασικές ανθρώπινες αισθήσεις είναι η όραση, η ακοή, η αφή, η γεύση και η όσφρηση, οι οποίες συνοδεύονται από σημαντικά αισθητήρια κανάλια, συμπεριλαμβανομένων των αισθήσεων της σωματικής στάσης και κίνησης, του πόνου, της θερμότητας και άλλων ερεθισμάτων της εσωτερικής σωματικής μας κατάστασης.

Σε ό,τι αφορά τις αισθητήριες ικανότητες, όλα τα χταπόδια έχουν καλή όραση ακόμη και στις χαμηλές συνθήκες φωτισμού που επικρατούν τόσο τη νύχτα όσο και στον πάτο του ωκεανού. Διαθέτουν, επίσης, την αίσθηση της γεύσης, της όσφρησης και της αφής. Ακούνε, όχι όμως τόσο καλά. Τα πλοκάμια τους είναι πλούσια σε αισθητήριους υποδοχείς τους οποίους χρησιμοποιούν για τις αισθήσεις της αφής και της γεύσης. Δε γνωρίζουμε πολλά για τα αισθητήρια κανάλια τους, ξέρουμε όμως ότι διαθέτουν υποδοχείς πόνου και παρουσιάζουν μία γκάμα συμπεριφορών που σχετίζονται με τον πόνο, παρόμοια με αυτήν των σπονδυλωτών, όπως είναι για παράδειγμα η περιποίηση και προστασία των τραυματισμένων μερών του σώματος τους.

Παρόλ’ αυτά, η ικανότητα αντίληψη δεν είναι μονάχα το να έχεις κάποιου είδους αίσθηση. Όταν αντιλαμβανόμαστε το περιβάλλον μας μέσω της όρασης, δε χτίζουμε απλά μία ακριβή εικόνα της αντικειμενικής πραγματικότητας. Αντίθετα, αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο σε σχέση με τη δράση μας μέσα του και την επίδραση μας σ’αυτόν. Μια πόρτα, για παράδειγμα, γίνεται αντιληπτή ως κάτι που μπορεί να ανοιχτεί από εμάς κι όχι απλά ως μία ορθογώνια πλάκα ξύλου. Δεδομένου ότι τα χταπόδια (και ενδεχομένως οι εξωγήινοι) μπορούν να συλλάβουν πολύ διαφορετικά σύνολα εν δυνάμει δράσεων απ’ότι εμείς, είναι πολύ πιθανό να έχουν και πολύ διαφορετική αντίληψη.

Ένα βασικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης συνείδησης είναι η ποικιλία και η πολυπλοκότητα της αυτοσυνείδησης μας. Η ανθρώπινη αυτοσυνείδηση – η εμπειρία του να είμαι “εγώ”- εξελίσσεται σε πολλά επίπεδα. Αυτά περιλαμβάνουν το βασικό αίσθημα της ύπαρξης και κατοχής σώματος, βιώματα προσωπικής αντίληψης και οπτικής και εμπειρίες προαίρεσης και βούλησης.

Ακόμη και εδώ στη Γη, η αυτοσυνείδηση μπορεί να περιλαμβάνει τύπους αισθήσεων που είναι εντελώς ξένοι για εμάς τους ανθρώπους.

Ας εστιάσουμε στην εμπειρία ταύτισης με ένα συγκεκριμένο σώμα. Μερικές φορές, είναι δυνατό να βιώσουμε σωματικές αλλαγές. Για παράδειγμα, σε ένα πείραμα ψευδαίσθησης, το αληθινό χέρι του ανθρώπου δεν είναι ορατό την ώρα που ο ίδιος έχει στρέψει το βλέμμα του σ’ ένα ψεύτικο λαστιχένιο χέρι. Χαϊδεύοντας ταυτόχρονα και τα δύο χέρια (πραγματικό και λαστιχένιο) με ένα μαλακό πινέλο, οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν την παράξενη αίσθηση ότι το ελαστικό χέρι γίνεται κατά κάποιο τρόπο μέρος του σώματός τους. Αυτό δείχνει ότι η εμπειρία μας για το τι είναι- και τι δεν είναι — μέρος του σώματός μας δεν είναι απλώς δεδομένη, αλλά δημιουργείται με εκπληκτικά ευέλικτο τρόπο από το μυαλό μας.

Η σωματική εμπειρία ενός χταποδιού πιθανότατα επηρεάζεται από το εντυπωσιακά αποκεντρωμένο νευρικό σύστημα που διαθέτει, με την πλειοψηφία των νευρικών κυττάρων του να βρίσκονται όχι στον κεντρικό του εγκέφαλο αλλά στα πόδια του, τα οποία λειτουργούν σχεδόν σαν ανεξάρτητα ζώα. Η ανάθεση του “νευρικού” ελέγχου σ’αυτά φαντάζει λογική, διότι κάθε πόδι κινείται με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Έρευνες έχουν δείξει ότι είναι ικανά να συμπεριφερθούν ημιαυτόνομα και να εκτελέσουν πολύπλοκες αρπακτικές κινήσεις, ακόμα και μετά από ακρωτηριασμό. Αυτό υποδηλώνει ότι το χταπόδι δε διαθέτει παρά μόνο μία θολή εικόνα της διαμόρφωσης του σώματος του. Στην πραγματικότητα, μπορεί ακόμα και να είναι κάπως το να είσαι πλοκάμι.

Οι βεντούζες των πλοκαμιών προσκολλώνται αυτόματα σχεδόν σε όλα τα αντικείμενα που συναντούν, αλλά για κάποιον λόγο δεν πιάνουν ποτέ τα άλλα πλοκάμια ή το ίδιο τους το σώμα. Ένας τρόπος για να επιτευχθεί αυτή η αυτοδιάκριση θα ήταν να τα κρατούσε ο εγκέφαλος ενημερωμένα για τη θέση κάθε άκρου. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος το κάνει αυτό, αλλά, η εργασία αυτή φαντάζει ανυπέρβλητη για ένα χταπόδι. Αντ’ αυτού, ανακαλύφθηκε πρόσφατα ότι εκκρίνουν μια χημική ουσία στο δέρμα τους για να αποτρέπουν τις βεντούζες από το να προσκολλώνται μεταξύ τους, έκκριση η οποία αποτελεί ένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό σύστημα αυτό-αναγνώρισης. Ακόμη και εδώ στη Γη, η αυτοσυνείδηση μπορεί να περιλαμβάνει τύπους αισθήσεων που είναι εντελώς ξένοι για εμάς τους ανθρώπους.

Η καινοτομία της σωματικής λειτουργίας των χταποδιών δε σταματάει στα ημιαυτόνομα πόδια του και το χημικό σύστημα αυτό-αναγνώρισης. Τα σώματα τους υφίστανται δραματικές αλλαγές ως προς το μέγεθος, το σχήμα, τη διάταξη και την υφή τους. Διαθέτουν αξιοσημείωτες ικανότητες καμουφλάζ και προσαρμόζονται αρμονικά στο περιβάλλον όσο περιμένουν τη λεία τους να κολυμπήσει ή τους εχθρούς του να απομακρυνθούν. Απ’όλα αυτά συμπεραίνουμε ότι η σωματική εμπειρία που βιώνει ένα χταπόδι μπορεί κάλλιστα να είναι η πιο απόκοσμη πτυχή της συνείδησης του.

Η επίγνωση δε σχετίζεται με την ικανότητα της ορθολογικής σκέψης. Αντίθετα, πρόκειται για την αντίληψη του κόσμου και του εαυτού μας, με τέτοιον τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται η επιβίωση μας.

Όπως συμβαίνει με πολλές σύνθετες βιολογικές λειτουργίες, έτσι και η συνείδηση δείχνει να υπηρετεί ένα χρήσιμο σκοπό. Στον άνθρωπο μπορεί να παρέχει ένα τεράστιο ποσό ενσωματωμένων πληροφοριών ούτως ώστε να πράττει σωστά και την κατάλληλη στιγμή σ’ένα πολύπλοκο και συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Εάν αυτή η εξελικτική ιστορία ευσταθεί, τότε η συνείδηση πιθανόν να είναι ιδιότητα των εξελιγμένων μορφών ζωής σε οποιοδήποτε μέρος του σύμπαντος κι αν έχουν αυτά εμφανισθεί, αφού, προηγουμένως ξεπεραστούν ορισμένα όρια σύνθετης συμπεριφοράς, τα οποία μπορεί να μην είναι υψηλά. Η επίγνωση δε σχετίζεται με την ικανότητα της ορθολογικής σκέψης ή τη χρήση της γλώσσας.

Αντίθετα, πρόκειται κυρίως για την αντίληψη του κόσμου και του εαυτού μας, με τέτοιον τρόπο ούτως ώστε να εξασφαλίζεται η επιβίωση μας σ’έναν κόσμο γεμάτο κινδύνους και ευκαιρίες. Από αυτήν τη σκοπιά, είναι πιο πιθανό η συνείδηση να αποτελεί ιδιότητα ακόμη και απλών μορφών ζωής με νευρικά συστήματα αφιερωμένα στην ευέλικτη αυτό-διατήρηση τους, παρά να εμφανιστεί στην τεχνητή νοημοσύνη και σε πολύπλοκα ρομπότ που μιμούνται εξελιγμένες ανθρώπινες ικανότητες. Το βίωμα της υπόστασης ίσως είναι το βασικότερο απ’ όλα τα βιώματα συνείδησης και αυτό που πιθανότατα μοιράζονται εξωγήινα, επίγεια, ή άλλα όντα.

Εμείς οι άνθρωποι είμαστε αιώνια παγιδευμένοι στα εσωτερικά σύμπαντα που το μυαλό, τα σώματα και το περιβάλλον μας έχουν προκαθορίσει. Ωστόσο, μελετώντας τα όρια της συνείδησης μας και τις ικανότητες των άλλων ειδών, και συνειδητοποιώντας πως υπάρχουν ποικίλοι τρόποι με τους οποίους τα διάφορα είδη αντιλαμβάνονται τον κόσμο και τον εαυτό τους, θα εντυπωσιαστούμε από τον χώρο των πιθανών συνειδήσεων που θα αντικρίσουμε. Αν και μπορεί ποτέ να μη βιώσουμε το πως είναι να είσαι χταπόδι, πιθανότατα είναι κάπως το να είσαι αυτός ο “γήινος εξωγήινος”. Το μόνο σίγουρο είναι ότι τα εσωτερικά σύμπαντα της συνείδησης— για εμένα, εσένα, ένα χταπόδι ή έναν εξωγήινο — είναι τόσο συναρπαστικά και μυστηριώδη όσο οτιδήποτε μπορεί να ανακαλύψουμε εκεί έξω στα αστέρια.